Γλώσσα & Σκέψη

Γλώσσα νόησις νοήσεως! (Αριστοτέλης)

Με αφορμή ένα άρθρο που διάβασα χτες στα Νέα, σκεφτόμουν για άλλη μια φορά τη μικρή σημασία που δίνουμε στην αξία της χρήσης της γλώσσας και τη συνεχή προσπάθεια για απαξίωση του λεκτικού πλούτου.

Έγραφε λοιπόν το καλό άρθρο ότι «Ο λαός των Καγιάπο, λέει τη µέλισσα µε 85 διαφορετικές λέξεις. Καθεµιά εξειδικεύει τις απειροελάχιστες διαφορές των μελισσών στον τρόπο πτήσης, στα τελετουργικά ζευγαρώµατος, στην κατασκευή της κερήθρας. Αν η γλώσσα τους χαθεί, θα χαθεί μαζί της και ο πλούτος των μελισσοκομικών τους γνώσεων».

Κάπου αλλού διάβαζα ότι οι Εσκιμώοι χρησιμοποιούν 27 διαφορετικές λέξεις για το χιόνι!

Έχει ενδιαφέρον να δούμε πως σχετίζονται η σκέψη, η γλώσσα αλλά στο τέλος τέλος και ο πολιτισμός των ανθρώπων.

Για την αξία της γλώσσας αλλά και της συνάφειάς της με τη σκέψη, ο Πλάτωνας είπε «Διάνοια και λόγος ταυτόν». Για τον Πλάτωνα λοιπόν, η σκέψη είναι εσωτερικευμένη γλώσσα, ενώ η γλώσσα είναι εξωτερικευμένη σκέψη.

Οι αρχαίοι Έλληνες χρησιμοποιούσαν την ίδια λέξη 'λόγος', για να δηλώσουν τόσο τη γλώσσα όσο και τη λογική.

Ο δε πατέρας της διαλεκτικής είπε: «την άκρη της ψυχής δεν μπορεί κανείς να τη βρει όποιον δρόμο και να πάρει, τόσο βαθύς είναι ο λόγος της, υπάρχει λόγος στην ψυχή που αυξάνει τον εαυτό του». Και ο Ηράκλειτος λοιπόν για να περιγράψει την απεραντοσύνη της ψυχής επιλέγει τη λέξη «λόγος».

Φαίνεται ότι εκτός από μένα τα κείμενα των αρχαίων Ελλήνων διάβαζε και ο ευαγγελιστής Ιωάννης, και στην προσπάθειά του να αποδώσει την έννοια του Θεού τη συσχέτισε με το λόγο «Eν αρχή ήν ο λόγος, θα πει, και ο λόγος ην προς τον Θεόν και Θεός ην ο λόγος».

Ας ξαναγυρίσουμε στον Πλάτωνα, «Η σκέψη αποτελεί τη συνομιλία της ψυχής με τον εαυτό της» είπε και αντιλαμβανόμαστε ότι οι λέξεις είναι εσωτερική υπόθεση της ζωής του ανθρώπου και αποτελούν, ως εκ τούτου, ψυχολογική οντότητα, αφού συσχετίζουν δύο εσωτερικά στοιχεία, την έννοια και την ακουστική εικόνα. Αυτά πάλι σημαίνουν ότι από την ώρα που κάποιος αρχίζει να μαθαίνει τη γλώσσα, να προσλαμβάνει και να οργανώνει μέσα του τις λέξεις, αρχίζει να προσλαμβάνει και να οργανώνει μέσα του τον κόσμο και τη ζωή. Οι λέξεις είναι φορείς του ανθρώπινου πολιτισμού, δηλαδή φορείς του μόχθου που κατέβαλε ο άνθρωπος χιλιάδες χρόνια κατά την ανοδική, την πολιτιστική του πορεία.

Η πρόοδος είναι μια συνεχής διαφοροποίηση, μια αδιάκοπη αλλαγή προς το καλύτερο. Κάθε μορφή προόδου προϋποθέτει ένα «σχέδιο», είτε θεϊκό είτε ανθρώπινο. Αλλά το «σχέδιο» χωρίς το Λόγο (τη Λογική) είναι αδιανόητο, δεν μπορεί να σχεδιάσει κάποιος που δε σκέφτεται.

Ο σκεφτόμενος άνθρωπος είναι «ποιητής», ίσως με τη δική του «γλώσσα» και ας μην θυμίζει καμιά από τις γνωστές μορφές τέχνης.

Είναι αυτό που ο Νίτσε ονόμαζε «ζην ποιητικώς» και το προτείνει σαν το ιδανικό για τον ιδανικό κόσμο του μέλλοντος, όπου η ηθική θα έχει αντικατασταθεί ολικά από την αισθητική και οι άνθρωποι δεν θα ασχημαίνουν με την κακότητά τους έναν κόσμο που είναι φυσικά όμορφος και κοινωνικά δύσμορφος.

Ο Βιγκότσκι μας δίνει έναν όμορφο παραλληλισμό σκέψης και γλώσσας. Το σύννεφο με το νερό είναι η σκέψη. H βροχή που πέφτει είναι οι λέξεις. H σχέση σκέψης και λέξης είναι μια ζωντανή διαδικασία της γέννησης της σκέψης μέσα στη λέξη. H λέξη που της έχουν αφαιρέσει τη σκέψη είναι νεκρή λέξη.

«Άσχημα σα μέλισσες σε άδειο πανέρι μυρίζουν οι νεκρές λέξεις» είπε ο ποιητής.

Για τη σχέση της σκέψης με τον προφορικό λόγο θα πούμε άλλη φορά. Θα θυμίσω μόνο αυτό που έγραφε κάπου ο Βασίλης Ραφαηλίδης «Όταν σκοντάφτει η γλώσσα, σκοντάφτει το μυαλό».